---------------------------------------------------------------------
     У.Шыц?к. "У час не вярнул?ся", "Мастацкая л?таратура", М?нск, 1975
     OCR & SpellCheck: Zmiy (zmiy@inbox.ru), 20 л?пеня 2003 года
     ---------------------------------------------------------------------

     Пройдзе час,  з  зямных касмадрома? возьмуць старт вял?зныя зоркалёты ?
нак?руюцца да далёк?х галактык.
     Магчыма,  гэта адбудзецца ?жо ?  наступным стагоддз?,  магчыма,  значна
пазней.  Але  наша  мара не  хоча чакаць,  мы  ?жо  цяпер хочам ведаць,  што
напаткае бясстрашных астралётчыка? у  бясконцай прасторы.  Аб  ?х  прыгодах,
лёсе ? знаходках расказваецца ? гэтым зборн?ку фантастычных апавядання?.


     Школа стаяла на высок?м пясчаным беразе вял?кага возера.  А вакол шуме?
прыгожы парк.  Л?пы, клёны, ясен? был? акуратна падстрыжаны. Садо?н?к каза?,
што менав?та ? гэтым ? ёсць прыгажосць.
     А я,  кал? глядзе? на пасыпаныя жо?тым пяском сцежк? ? ярк?я, як агонь,
клумбы,  успам?на? карц?ну,  што в?села ? школьным вестыбюл?.  Прыгожая, яна
?сё ж  н?кол? н?  ?  кога не выкл?кала жадання пабываць на той палянцы,  што
раптам адкрылася сярод лесу, ц? акунуць руку ? серабрысты крын?чны ручаёк.
     Карц?на ёсць карц?на, у ёй не хапае жыцця, а можа, проста руху. Так ? з
паркам.  У  сваёй падстрыжанай прыгажосц? ён страц?? гало?нае.  Нам чамусьц?
больш падаба?ся востра? на  возеры.  Лес  там захава?ся ?  сва?м першабытным
выглядзе.  Кусты был? густыя, як зарасн?к? ? джунглях. Непрыбраныя вываратн?
нагадвал? ? па?змроку с?луэты нейк?х даг?старычных жывёл?н.
     Кожны клас ме? на востраве свой улюбёны куток.  Там зб?рал?ся,  гулял?,
марыл?,  спрачал?ся.  Нашым месцам была абкружаная густым арэшн?кам палянка,
пасярэдз?не якой расла серабрыстая таполя. Яна была вельм? старая, бо, нават
пабра?шыся за рук? ?пяцёх, мы ледзь магл? абхап?ць яе ствол. Метры за два ад
зямл?  ва  ?се  бак?  адыходз?л?  то?стыя  гал?ны.  Мы  люб?л?  сядзець  тут
надвячоркам, схаваныя змрокам ? гушчаром ад усяго свету.
     Хлопцы з ?ншых класа? прыходз?л? на востра? са сва?м? наста?н?кам?.  Мы
ж  амаль за?сёды адны.  Не  таму,  што не  люб?л? свайго наста?н?ка.  Ён бы?
добры,  ласкавы. Але часам ён не разуме? або не хаце? разумець нас. Мы, як ?
?се ? нашай школе,  трызн?л? аб космасе. Выхавацел? астатн?х груп расказвал?
дзецям  пра  падарожжы да  планет  ?  зорак,  ваз?л?  ?х  на  касмадромы,  а
адпра?ляючыся на  экскурс?? ?  А?страл?ю ц?  на Вогненную Зямлю,  абавязкова
заказвал? месцы на ракетаплане. Ад нашага ж наста?н?ка мы чамусьц? н?кол? не
чул?  н?  слова пра  самыя ц?кавыя палёты.  Нават кал?  ?  час  аднаго ?рока
прыйшло паведамленне,  што вяртаецца экспедыцыя з Тау К?та, ён, як звычайна,
не пракаменц?рава? нав?ну.
     Уся  Зямля  радавалася,   ?  тольк?  ён  адз?н,  здавалася,  застава?ся
абыякавым.  Гэта нас здз??ляла ?,  што казаць,  кры?дз?ла.  Бо мы паважал? ?
люб?л? свайго наста?н?ка.  Ён бы? уважл?вы да кожнага з нас, расказва? многа
ц?кавага.  А веда? ён стольк?, кольк?, як нам часам думалася, на Зямл? больш
не  можа  ведаць н?хто.  Але  абыякавасць да  космасу мы  не  магл? дараваць
н?кому. ? ? нас з'яв?лася ад наста?н?ка таямн?ца...
     Ц? веда? наста?н?к пра яе?  Напэ?на.  Ён разуме? нас лепш за нас сам?х.
Мы часам забывал?,  што яму ?жо недзе пад дзевяноста - так? ён бы? выдумшчык
?  завадатар.  Тольк? быццам знарок не хаце? за?важаць нашы касм?чныя мары ?
планы.  Кал? нават на ?роках здаралася праходз?ць тэмы, звязаныя з г?сторыяй
асваення космасу, ён абавязкова к?да? фразу:
     - Штурм космасу - не рамантыка, сябры. Гэта цяжка нават дарослым.
     - Навошта наста?н?к нас палохае? - больш за ?с?х абура?ся Сашка Шарай.
     Разважл?вы М?шка Патупчык супакойва? яго:
     - Каб зразумець космас, трэба пабываць у прасторы.
     Мы згаджал?ся з М?шкам. Адкуль было нашаму наста?н?ку ведаць, што такое
палёт да зорак,  кал? ён зус?м зямны чалавек.  Ну хто яшчэ ? наш час, акрамя
нашага наста?н?ка, мог узяць к?ёк ? пайсц? на цэлы дзень у стэп? Ён кл?ка? ?
нас  з  сабой.  Аднаго  разу  мы  было  пайшл?.  ?  што  ?бачыл??  Бясконцае
аднастайнае поле,  на  як?м  калас?лася аксам?тная пшан?ца,  ?  жаваранка? у
небе.  Што тут незвычайнага?  Тольк? наш наста?н?к захапля?ся ?с?м гэтым. Ён
спыня?ся на  як?м-небудзь пагорку,  падстав??шы твар  сонцу,  ?  слуха?,  як
шапацела збажына,  як аднекуль з  с?няй бездан? неба л?лася жа?руковая песня
вясны  ?  цяпла.  Твар  наста?н?ка н?бы  памаладзе?,  ?  на  вуснах  блукала
трапяткая даверл?вая ?смешка.  А мы сумавал?.  ? дадому вярнул?ся стомленыя,
ма?кл?выя.  Наста?н?к паглядзе? на  нас  з  нейк?м жалем  ?,  разв?тваючыся,
уздыхну?.
     Не?забаве надышл? экзамены.  Мова ? ф?з?ка,  л?таратура ? матэматыка...
Наста?н?к бы? увесь час з нам?,  дапамага? нам, ? мы зно? здз??лял?ся, як ён
многа ведае.
     А  потым бы? экзамен па  г?сторы?.  Каб зраб?ць наста?н?ку прыемнае,  я
вырашы? нап?саць пра  старажытную Русь,  пра  гарачыя бойк? нашых продка? са
стэпавым? качэ?н?кам?.  Мне хацелася, каб наста?н?к убачы? любы свайму сэрцу
шырок? стэп, по?ны сонца ? прасторы.
     Сачыненне, в?даць, спадабалася наста?н?ку. Ён слуха?, заплюшчы?шы вочы,
к?ва? часам,  н?бы ?  знак згоды,  галавой,  а кал? я скончы? чытаць,  ён не
ста?, як раб?? гэта часта, дапа?няць. Ён не пахвал?? мяне, не ? яго прав?лах
было   хвал?ць  чалавека,   як?   выкана?  свой   абавязак.   Ступень  сваёй
задаволенасц? ён  выказва? тольк? адзнакам?.  Мне  вышэйшы бал не  пастав??.
Чаму?  Нешта, в?даць, было не так. Але трэба прадумаць гэта спачатку самому,
што было "не так".
     Крыху расчараваны ацэнкай, я не адразу пачу?, аб чым расказвае Сашка. А
прыслуха?шыся,  абуры?ся.  Яшчэ загадзя мы  дамов?л?ся не закранаць у  сва?х
работах таго, што мае дачыненне да касм?чных палёта?. ? раптам Сашка парушы?
дагавор.  Навошта  гэты  выкл?к  наста?н?ку?  В?даць,  пра  гэта  падумал? ?
астатн?я хлопцы.  Бо ?  класе ?сталявалася незвычайная ц?шыня.  Я не адрыва?
поз?рку ад  наста?н?ка,  шука? на яго твары кры?ду,  абурэнне ц? што-небудзь
такое яшчэ.  ? не знаходз??. Ён ? Сашку слуха?, як няда?на мяне, - уважл?ва,
засяроджана.
     Сашка бы? разумны хлопец.  Я  слуха? ?  дума?,  дзе ён назб?ра? стольк?
звестак?  Але самае гало?нае нас чакала, аказваецца, наперадзе. Сашка? голас
раптам зазв?не?, як струна, якая вось-вось парвецца:
     - У жыцц? было нямала выпадка?, кал? космас пакара?ся юным!
     Гэта было прыгожа сказана. Але ? мяне асаб?ста не было ?пэ?ненасц?, што
так здаралася на самай справе.  Як н? кажыце,  а ? космас адпра?ляюць тольк?
дарослых.  Бо  трэба  спачатку школу  скончыць,  ?  спецыяльнасць набыць,  ?
падрыхто?ку прайсц?.  Ц? ж мала гадо? на гэта пойдзе? Канечне, ? мне ? Сашку
не хочацца чакаць,  пакуль мы вырасцем. Гэта ж кал? яшчэ будзе!.. Аднак ёсць
на свеце рэчы,  як?я,  на жаль,  ад нас не залежаць.  ? я падума?, што Сашка
дарэмна зраб?? гэты свой выпад.
     А  Сашка падышо? да  наста?н?кавага стала ?  нац?сну? кнопку.  На вокны
апусц?л?ся чорныя шторы. У класе на секунду стала цёмна. Мы не паспел? нават
крыкнуць Сашку,  каб ён не дурэ?, як засвяц??ся экран. На гэтым экране кожны
вучань можа п?саць, чарц?ць схемы, застаючыся за сваёй партай.
     Я  падума?,  што Сашка вернецца зараз да  сваёй парты ?  намалюе нейкую
?люстрацыю да даклада.  Але я памыл??ся. Сашка м?ну? сваю парту ? падышо? да
праекцыйнага апарата, нешта ?став?? туды, пакруц??, ? экран ажы?. Мы ?бачыл?
рубку касм?чнага карабля,  цэнтральны пульт,  над  як?м сх?л??ся пажылы с?вы
чалавек, а побач з ?м стая?... хлопчык. Яму было крыху меней, чым нам, гадо?
дзесяць або адз?наццаць.
     З   нашых   грудзей  вырва?ся  дружны  ?здых  захаплення  ?,   напэ?на,
зайздрасц?.  Бо аб тым, што выпала гэтаму хлопчыку, мы не асмельвал?ся нават
марыць уголас, кал? зб?рал?ся каля сваёй тапол?.
     - Ц?шэй вы!  -  крыкну? Сашка. Ён назва? экспедыцыю, зорку, ля якой яна
пабывала,  год, кал? вярнулася на Зямлю. Напэ?на, гэта был? ц?кавыя звестк?.
Але для мяне ?х  у  той час быццам не ?снавала.  Я  не мог адарваць вачэй ад
маленькага касмана?та.  Я  ?яв?? сябе на яго месцы,  ?  ?  грудзях зраб?лася
горача.
     Праз ?мгненне я адчу?, што нечага не разумею. У рубцы шмат прыбора?, на
экранах свецяцца чужыя зорк?,  у тэлескоп,  напэ?на, можна ?бачыць ? планеты
гэтых зорак.  А  хлопчык н?бы н?чога гэтага не  за?важае.  Ён паз?рае некуды
?бок, ? ?ся яго ф?гура выказвае пакорл?вую цярпл?васць. Можа, ён хворы?
     Тым  часам Сашка скончы? сваё  выступленне.  Ён  зно? падышо? да  стала
наста?н?ка,  нац?сну? кнопку.  Шторы папа?зл? ?верх.  У клас хлынула вясёлае
сонечнае святло.
     - Ты больш н?чога не дабав?ш, Саша? - спакойна, як за?сёды, кал? мы, на
яго думку, сказал? не ?сё, што пав?нны был? сказаць, спыта? наста?н?к.
     - Было  мала  часу,  каб  дакапацца ?  арх?ве да  далейшых падзей.  Але
?пэ?нены,  што  хлопчык,  кал? вырас,  ста? славутым касмана?там,  лепшым за
?ншых. У яго ж такая практыка!
     Мы чакал?,  што наста?н?к зараз пастав?ць адзнаку ? выкл?ча наступнага.
Мы памыл?л?ся.
     Наста?н?к нечакана папрас??:
     - Уключы, Саша, праектар, - а сам зацямн?? клас.
     На экране зно? з'яв?лася рубка зоркалёта, штурман ? хлопчык.
     Нейк? час  наста?н?к ма?ча?.  А  кал? загавары?,  у  класе адразу стала
ц?ха, аж да звону ? вушах.
     - У той час,  кал? хлопчык пача? помн?ць сябе,  -  гавары? наста?н?к, -
"Алтай" вярта?ся ?  Сонечную с?стэму.  Да  дому заставалася шэсць незалежных
гадо?.  Для вас гэтыя словы "незалежныя гады" - н?бы музыка. Яны ж ужываюцца
тольк?  ?  прасторы,  дзе  вакол  гараць незнаёмыя зорк?,  ?снуюць невядомыя
планеты,  дзе можна чакаць сустрэчы з чужым? цыв?л?зацыям?. Усё гэта ?снуе ?
для  касмана?та?.  Але  для  ?х  акрамя гэтага яшчэ ёсць ?  час.  Той  самы,
незалежны,  у  адной назве якога крыецца ?сё.  Яго нельга н?  паскорыць,  н?
замарудз?ць. Ён так?, як? ёсць.
     Гэта  ведал? дарослыя.  А  хлопчыку тады было яшчэ ?сё  ро?на.  Яму  на
карабл? было ц?кава ?сё:  ? як сам? па сабе адчыняюцца дзверы,  варта тольк?
падысц? да ?х,  ? як робат-нянька ходз?ць за ?м следам, не даючы забрацца па
лесв?цы ? машынную частку,  ? многае ?ншае. Хлопчык нарадз??ся на карабл?. У
яго было шмат цацак:  яму ?х раб?л? ? дарослыя, ? робат. Цацк? был? працягам
карабельнага жыцця.  Гэта был? маленьк?я ракеты,  усюдыходы, робаты ? многае
?ншае,  што,  тольк?  большага памеру,  знаходз?лася ?  карыстанн? дарослых.
Хлопчык не здз??ля?ся.  Ён л?чы?,  што так ? пав?нна быць. Дарослыя большыя,
таму ? ?х ? цацк? большыя. Ён тольк? часам пыта?ся, чаму дарослых на карабл?
многа, а ён за?сёды адз?н.
     Нарэшце (а  здарылася гэта  пасля  до?гай дыскус?? дарослых,  пра  гэта
хлопчык даведа?ся значна пазней) яму паказал? ф?льмы аб Зямл?.
     У першы раз родная планета не ?раз?ла яго. Ён глядзе? спакойна, а пасля
спыта?:  "Зямля - гэта як дэндрарый?" На зоркалёце бы? так? куток, дзе расл?
сапра?дныя  дрэвы.   Яму  н?чога  не  тлумачыл?,  тольк?  ф?льма?  больш  не
паказвал?.
     А яму чамусьц? вельм? захацелася паглядзець хоць яшчэ адз?н так? ф?льм.
? аднойчы,  падгавары?шы робата,  хлопчык пайшо? у б?бл?ятэку. Робату гэтага
не забаран?л?, не ?вял? ? праграму, ? ён хутка знайшо? нейк? ф?льм, зняты на
Зямл?.
     Хлопчык  зно?  убачы?  тое,  што  ён  л?чы?  вял?к?м  дэндрарыем.  "Для
дарослых",  -  падума? ён, уражаны памерам?. ? тут жа схамяну?ся: сярод дрэ?
?шо? так? ж хлопчык,  як ён, а мо ? яшчэ меншы. Гэта было незвычайна, дз??на
?  чамусьц? выкл?кала незразумелае жаданне некуды пабегчы.  Хлопчык заста?ся
на месцы,  ён веда?,  што адсюль можна пабегчы тольк? ? дэндрарый.  А гэтага
яму не хацелася зараз. Ён упершыню падума?, што дэндрарый - тая ж цацка, але
для дарослых.
     Пакуль  ён  так  разважа?,  дзяцей на  экране пабольшала.  Яны  бегал?,
скакал?, лав?л? адно аднаго. ? смяял?ся - гучна, весела, як н?хто не смяя?ся
на зоркалёце.  Хлопчык пераста? глядзець на экран ? сказа? робату:  "Хачу да
дзяцей". На карабл? больш дзяцей не было, ? робат павё? хлопчыка да бацьк?.
     Бацька ?важл?ва выслуха? яго блытаны расказ пра ф?льм, потым пакла? яму
на галаву вял?кую ?  цёплую руку ? неяк цераз с?лу сказа?:  "Засталося шэсць
незалежных гадо?. Тады..." Ён не растлумачы?, што будзе тады.
     ?  хлопчык спыта?:  "А кал? будзе гэта тады?" Бацька мо?чк? павё? яго ?
каюту,  паваражы? над электроннай машынай,  ?  з  яе выпа?зла белая стужка з
мноствам чорненьк?х рысачак.  Бацька пакорпа?ся ?  сва?х  к?шэнях,  потым  у
шуфлядцы ?  нарэшце знайшо? маленькую палачку.  Гэтай палачкай ён  зраб?? на
стужцы з першай рысачк? крыжык ? адда? яе сыну.  "Кожны дзень,  -  пача? бы?
ён,  але ?спомн??шы,  што хлопчык не ?я?ляе сабе дзень,  паправ??ся: - Кожны
раз,  як  прагучыць вял?кая с?рэна,  будзеш  став?ць тут  адз?н  крыжык.  Як
пастав?ш усе,  тады мы прыляц?м на Зямлю,  ? ты пойдзеш да дзяцей".  Ён яшчэ
раз пагладз?? сына па галаве ? выйша?.
     А хлопчык пача? разглядаць стужку.  Ён хутка настав?? бы на ёй крыжыка?
?  пабег бы на Зямлю ?  вял?к? дэндрарый.  Але бацька загада? чакаць с?гналу
с?рэны.  Хлопчык веда?,  што  старэйшых трэба  слухацца.  Ён  тольк? аднойчы
пастав?? л?шн? крыжык. Усе астатн?я разы раб??, як каза? бацька, хаця ?рэшце
яму ?жо надакучыла чакаць.
     Рысачак заставалася так многа,  што ён не мог ?х нават перал?чыць ?  не
веры?,  што ?х кал?сьц? не стане. Рысачк? сн?л?ся яму, кал? ён кла?ся спаць.
?,  уста?шы,  кл?ка? робата ? адпра?ля?ся ? б?бл?ятэку. Цяпер там бы? тольк?
адз?н ф?льм, той самы, што ён глядзе? некал? самавольна. Але ?ншага хлопчыку
?  не  трэба  было.  Ён  мог  ?  гэты  глядзець многа раз  запар,  кожны раз
знаходзячы нешта новае, жаданае ? ц?кавае...
     Наста?н?к змо?к.  У  блак?тным па?змроку мы  бачыл? тольк? яго постаць,
высокую, шыракаплечую, ? гордую галаву з пас?велым? валасам?.
     Ма?чал? ? мы, захопленыя расказам, здз??леныя тым, што, аказваецца, наш
наста?н?к ведае ? гэтую не люб?мую ?м тэму. Нарэшце М?шка парушы? ц?шыню:
     - Ён потым сустрэ?ся з дзецьм??
     Наста?н?к павярну?ся да экрана,  ?  мы ?бачыл?,  як ён пак?ва? галавой.
Потым пачул?:
     - Зоркалёт вярну?ся пазней.  Была  аварыя.  А  хлопчык...  Ён  тады ?жо
вырас.
     Нам стала шкада хлопчыка, як? н? разу не пагуля? са сва?м? равесн?кам?.
Адз?н Сашка сказа?:
     - Ну ? што? Затое яму лягчэй было вярнуцца ? космас.
     - Ён заста?ся на Зямл?,  -  адказа? наста?н?к.  ? мне здалося,  што яго
голас задрыжа?. Але мне гэта, напэ?на, тольк? здалося. Праз момант наста?н?к
дада?: - Бо што можа быць лепшае за нашу цудо?ную, цудо?ную Зямлю!
     - А той хлопчык, - вырвалася ? мяне, - дзе ён зараз?
     Ф?ранк? папа?зл? ?верх.  Зно? стала светла.  Наста?н?к стая? за сталом,
паз?раючы вышэй нашых гало?. ? мне здалося... Мне здалося, што наш наста?н?к
вельм? падобны на таго штурмана, бацьку хлопчыка... ? на самога хлопчыка...

Популярность: 12, Last-modified: Sun, 26 Oct 2003 09:52:54 GMT